Nog steeds zie je wel eens dat een roman wordt aanbevolen om zijn filmische kwaliteiten. Ik heb dat altijd een wat vreemd compliment gevonden. Alsof je een biefstuk aanprijst omdat hij zo lekker naar taart smaakt.

De onvermijdelijkheid van geweld van de Malinese schrijver Yambo Ouologuem (1940-2017) bevat weliswaar ook een aantal razendspannende moord- en martelscènes, die zo uit de beste James Bondfilms lijken te komen, maar het boek is wel degelijk een echte roman. Met zijn stilistische gevarieerdheid, zijn rijke en afwisselende vocabulaire, de lange meanderende zinnen die de lezer menigmaal voor verrassingen stellen, de sprankelend originele beeldspraak, talrijke bonte personages, en over elkaar heen buitelende gebeurtenissen is dit boek een waar taalfeest.

De roman speelt zich af in het denkbeeldige, door Frankrijk gekoloniseerde rijk Nakem. Prachtig laat Ouologuem zien hoe de verovering van Afrika weliswaar op het oog de verhoudingen verandert, maar hoe parallel daaraan, onder de oppervlakte, de oude machtsstructuren in stand blijven. De inlandse, onaantastbare heerser Saïf ben Isaac el Heït weet zich onmisbaar te maken voor de Fransen, maar ondertussen laat hij zowel Franse overheidsfunctionarissen als stamgenoten die zijn macht zouden kunnen bedreigen vermoorden. Hij beslist wie met wie trouwt en zet een uitgebreid en doeltreffend systeem van cliëntelisme op.

Mensen zijn niet meer dan pionnen in zijn spel. Bij deze dubbele onderdrukking van het machteloze en illusieloze volk, door de Fransen en door de vorst, is geweld voor nagenoeg iedereen een onontkoombaar middel om je staande te houden.

Ouologuem, afkomstig uit de voormalige Franse kolonie Mali, oogstte in 1968 veel lof met dit boek, waarmee hij de Prix Renaudot won. Door beschuldigingen van plagiaat verbleekte zijn roem echter even snel als hij was ontstaan. Ontgoocheld keerde Ouologuem zich daarna af van het Westen en van de literatuur. Hij overleed zes jaar geleden.

De schrijver, zijn boek en hun beider lot inspireerden Mohamed Mbougar Sarr tot de roman De diepst verborgen herinnering van de mens, een al even rijk en complex boek dat vorig jaar dankzij de Prix Goncourt uitgroeide tot een wereldwijd succes. De nieuwe aandacht voor het boek van Ouologuem is daar weliswaar het gevolg van, maar wie eenmaal begonnen is met lezen in De onvermijdelijkheid van geweld begrijpt al snel dat zijn meeslepende en meer ongekunstelde werk heel goed op eigen benen kan staan.

Verberg tekst

Het is 1968. Terwijl in de westerse wereld de tijdgeest bloemen in het haar draagt, heerst ook in Afrika optimisme. Opper-Volta, Mali, Niger, Tsjaad, Mauritanië, Senegal, Marokko, Tunesië, Guinee, Gabon, Ivoorkust, Algerije - heel West-Afrika en de Maghreb hebben zich enkele jaren eerder losgemaakt van de Franse kolonisator. De onafhankelijkheid wordt gevierd met een herontdekking van het eigen verleden, van de grote Afrikaanse koninkrijken en de ten onrechte zo lang verwaarloosde cultuur.

In die euforie verschijnt De onvermijdelijkheid van geweld, de eerste roman van Yambo Ouologuem, een tot dan onbekende schrijver van nog geen 30 jaar uit Mali. Hij heeft in Parijs gestudeerd en schrijft in het Frans. Het zijn dan ook Franse critici die zich over zijn debuut buigen. Al snel dringt door dat het hier om een boek gaat zoals misschien nog nooit door een Afrikaan werd geschreven - en trouwens ook niet door een Fransman. Hij krijgt de Prix Renaudot en zou, als er iets minder vooroordelen te overwinnen waren geweest, wellicht ook de Prix Goncourt hebben gewonnen.

Dan komen de twijfels. Had Ouologuem niet te sterk geleund op Graham Greene en André Schwarz-Bart? Moest je dit geen plagiaat noemen? Hoe zijn verdedigers ook over intertekstualiteit spraken, een kruisbestuiving van teksten dwars door culturen heen, het zaad van de twijfel is geplant. Ouologuem zou een Brief aan zwart Frankrijk schrijven waarin hij zijn werkwijze uitlegde, hij publiceerde nog drie boeken die veel minder aandacht kregen en daarmee was zijn schrijversloopbaan voorbij. Op slag leek hij door de aarde verzwolgen. Tot bleek dat hij teruggetrokken leefde in Sévaré, een stadje in Midden-Mali. Hij was een strenge moslim geworden en wilde niets meer met de letteren te maken hebben.

Hij zou in 2017 overlijden en maakte dus niet meer mee dat zijn roman een nieuw leven kreeg dankzij De diepst verborgen herinnering van de mens van Mohamed Mbougar Sarr, een jonge Senegalese schrijver. Sarr vertelt in zijn roman over een jonge schrijver die van zijn leraar flarden van een grote Afrikaanse roman krijgt. Hij wordt gegrepen door dat boek en gaat op zoek naar de auteur, die hij vindt in een Afrikaans dorp. Ouologuem en zijn boek hadden model gestaan, vertelde Sarr, die trouwens wél de Prix Goncourt zou krijgen.

Tot zover de context. Die heeft De onvermijdelijkheid van geweld overigens helemaal niet nodig om diepe indruk te maken. Het is een roman zoals je zelden leest, een oorwassing op papier, een doldrieste, schuimende, kolkende vertelling. Ouologuem heeft niets minder willen doen dan de geschiedenis van zijn continent radicaal herschrijven. Niet door nieuwe feiten aan te dragen, maar door te laten zien dat de négritude, die onvoorwaardelijke trots op het verleden van Afrika predikte, een misvatting was. 'De gemoedelijke zwarte Afrikaan, kleinburgerlijke afrofilie', zoals Ouologuom het ergens noemt. Ook Afrika heeft een geschiedenis van geweld, intriges, verkrachting, onderdrukking en slavernij.

Die geschiedenis vertelt hij aan de hand van de Saïf-dynastie, die al eeuwen regeert over het Nakem-rijk. Als dat land in 1900 wordt overgenomen door de Flençéssi, zoals de Fransen worden genoemd, maakt heerser Saïf ben Isaac El Héït gemene zaak met de nieuwe heersers, zonder zijn macht in te leveren.

Aan psychologische ontwikkeling of diepe zieleroerselen doet Ouologuem niet. Meer dan een roman is De onvermijdelijkheid van geweld een kroniek, een woest verhaal waarin honger naar macht en seks de voornaamste drijfveren vormen. Boven dat strijdtoneel cirkelt Ouologuem als een alziend oog. Soms vliegen decennia voorbij in een achteloze alinea, dan weer beschrijft hij tot in detail de training van een adder - het geliefde moordwapen van de heersers van Nakem.

Het boek eindigt met het verhaal van Kassoumi, de eerste inwoner van Nakem die in Parijs gaat studeren. Hij zal met een witte vrouw terugkeren naar zijn geboorteland en de enige presidentskandidaat zijn. Maar eerst wordt hij in Parijs de bedgenoot van een heer die hem onderhoudt. 'Ze waren niet meer man en man, minnaar en partner, maar een apart schepsel, voortgekomen uit een vreemde levenskracht - en ze vormden het hoogtepunt van de natuurlijke liefdesorde.'

Zo lyrisch schrijft Ouologuem over liefde en geweld, vaak in lange, meanderende, typisch Franse zinnen, knap in het Nederlands vertaald. 'Een stortvloed aan overweldigende beelden', aldus de Liberiaans-Nederlandse schrijver Vamba Sherif in zijn boeiende nawoord. In die stortvloed laat Ouologuem je happend naar adem achter.

 

★★★★★

Uit het Frans vertaald door Martine Woudt en Gertrud Maes. Jurgen Maas; 286 pagina's; € 23,95.

Verberg tekst

Een gelaagde literaire roman over koloniale geschiedenis en Afrika. Het boek neemt de lezer mee naar het imaginaire rijk Nakem en de eeuwen durende dynastie van de Saïfs, die er als listige heersers de baas spelen. De roman biedt zo een blik op de miskende geschiedenis van Afrika, met thema's als geweld en slavenhandel. In talige, beeldende stijl geschreven. Met name geschikt voor een literaire lezersgroep. Yambo Ouologuem (Bandiagara, 1940 - Sévaré, 2017) was een Malinese schrijver en onderwijzer. Hij schreef een klein aantal boeken. Hij won eerder de prestigieuze Prix Renaudot. 'De onvermijdelijkheid van geweld' werd oorspronkelijk gepubliceerd in 1968.