Wat blijft er over na de dood van een geliefde? Herinneringen aan de klank van een stem, aan de manier waarop de mondhoeken omhoog krulden bij een glimlach. Spullen natuurlijk, gesprekken. Julia ­Blackburn liet een haarlok afknippen bij haar overleden echtgenoot, zijn atelier is jaren na zijn dood nog intact. Tijdens haar dwaaltochten langs de kust van Sussex, op zoek naar sporen van Doggerland - de landengte die in vervlogen tijden Groot-Brittannië met het continent verbond - verliest ze zijn zakdoek. Ze keert niet terug om te zoeken, maar stelt zich liever de lap stof voor in het landschap.

Blackburns band met haar onderwerpen is altijd zo intiem dat elk van haar boeken alleen maar op één welbepaald moment had kunnen ontstaan. Het is niet vreemd dat haar interesse voor Doggerland in alle hevigheid opflakkert in een periode waarin ze greep probeert te krijgen op de herinnering aan haar dode man. Ook van het verzonken land, nu bedekt door de Noordzee, zijn de sporen grotendeels verdwenen.

De eerste aanwijzingen dat er zoiets bestond als Doggerland dateren uit de vroege twintigste eeuw. Toen dregden sleepnetten niet enkel mammoetbotten op, maar ook harpoenen en andere werktuigen. Na de laatste ijstijd was Doggerland een van de dichtst bevolkte gebieden in Europa. Gaandeweg steeg de zeespiegel, tot het land zevenduizend jaar geleden onder water kwam te staan en Engeland werd gescheiden van de rest van Europa.

De eeuwigheid is lang geleden

Blackburn verzamelt al jaren vuursteentjes, zeedierbotten, stukjes mensenschedel. Ze maakt zich zorgen over de klimaatverandering en over het voortbestaan van de mens. 'Ik vraag me nu af of het misschien beter is je de eeuwigheid voor te stellen als iets wat teruggaat in de tijd, in plaats van vooruit', schrijft ze. Met haar verhaal over een land dat meermaals overstroomde, kijkt ze naar het verleden, maar laat ze tegelijk ook iets van de toekomst zien. Binnen één alinea combineert ze een observatie over het ecoceen met een detail over hoe ze rondscharrelt in haar tuin. Dat levert ontregelend proza op, alsof de tijd wordt opgeheven. Blackburn verzet zich sowieso tegen de visie dat de mensheid zich hoe dan ook naar een steeds betere toekomst beweegt.

Aan het eind van haar zoektocht is Blackburn al net zo onzeker over de geschiedenis van Doggerland als over wat ons te wachten staat op klimatologisch vlak. Maar in elk geval vindt ze het een troostende gedachte dat de wereld sowieso doorgaat 'ook als wij er niet meer zijn'.

Ode aan de twijfel

Blackburns aanpak is als altijd meanderend. Die aftastende stijl sluit mooi aan bij het onderwerp: de kuststrook is een tussenland, een onzeker gebied dat afbrokkelt en erodeert. Blackburn omarmt de twijfel, ze is net zo geïnteresseerd in het zichtbare als in het onzichtbare.

Uit elke bladzijde blijkt haar liefde voor handwerk, zoals dat van John Craske, de visser/schilder uit haar vorige boek Draad. Hier treden paleontologen en archeologen op de voorgrond, en amateurs die niets liever doen dan zoeken naar restanten uit het verleden. De schrijfster vergelijkt het afspeuren van het strand met meditatie. Ook het lezen van dit boek heeft iets meditatiefs. Samen met haar raak je de artefacten aan om ze dan weer te laten verdwijnen.

Blackburns humor geeft dit ambitieuze boek een zekere lichtheid mee: 'Voetballers, of in elk geval hun binnenhuisarchitecten, hebben graag slagtanden van mammoeten in hun boekenkast liggen.' Jammer dat ze in het middendeel zozeer uitweidt over bodemonderzoek en archeologie dat ze zelf op de achtergrond verdwijnt. Ook de 'Liederen van de Tijd', die tussen de hoofdstukken staan en waarin Blackburn taaie wetenschap samenvat in de vorm van prozagedichten, zijn niet allemaal even overtuigend.

Gelukkig brengt het derde deel beterschap en kun je je samen met Blackburn verwonderen over een regenbui uit 5500 voor Christus die sporen achterliet in een stuk klei. Maar vaker nog ontbreken die sporen en beroept Blackburn zich op haar verbeelding om een Doggerland met jagers en spelende kinderen tot leven te brengen. Dit boek, schrijft ze, 'is vooral een poging om door het feit van een afwezigheid heen te kijken'.

Je hoeft geen bijzondere paleontologische interesse te hebben om Lied van de tijd met plezier en een gevoel van verbazing te lezen. Het laat je anders aankijken tegen het begrip tijd. En zo wordt dit boek over grote en kleine dieren zowaar een filosofische krachttoer.

Vertaald door Paul van der Lecq, De Bezige Bij, 350 blz., 22,99 €. Oorspronkelijke titel: 'Time song. Searching for Doggerland'. Verschijnt op 25 april.

Verberg tekst

Drieluik (Oude tijd, Middentijd, Een mum van tijd) waarin Blackburn (1948) het verlies van haar partner, de Nederlandse beeldend kunstenaar Herman Makkink (1937-2013), combineert met herinneringen aan haar beginjaren als schrijfster en een journalistiek onderzoek naar het onder de Noordzee gelegen Doggerland. Voor dit laatste onderwerp houdt ze interviews met een internationaal scala aan personen, onder wie de Urker visser Klaas Post en gepensioneerd douanebeambte en amateur-paleontoloog Dick Mol. Opvallend aan deze gespreksverslagen zijn de ogenschijnlijk niet ter zake doende details die Blackburn rijkelijk toevoegt en die bij nader lezen vaak over echtparen gaan. Elk hoofdstuk is voorzien van een poëtisch aandoende korte vertelling, gebaseerd op een paleontologische periode. Deze ‘Liederen van de tijd’ zijn geïllustreerd door de Spaanse kunstenaar Enrique Brinkmann. Voorzien van kaarten van het veronderstelde Doggerland in verschillende tijdsperioden.

Doggerland, dat is het gebied wat nu de Noordzee is. Het land dat ooit, tot circa 5000 jaar geleden, Nederland met Engeland verbond, en Schotland met Denemarken. We wisten er weinig van totdat rond 1900 vissers met over de grond slepende netten ging werken. Plotseling kwamen er veel archeologische vondsten uit allerlei tijdperken boven, zoals mammoetbotten, pijlpunten en versteende plantenresten. Het door de zee verborgen land begon stukje bij beetje geheimen prijs te geven.

Dat we er niet kunnen rondlopen, zoals in de grotten van Lascaux of andere prehistorische vindplaatsen, dat het leven in Doggerland - op die losse vondsten na - onzichtbaar en dus mysterieus blijft, sprak tot de verbeelding van twee Britse schrijvers.

Julia Blackburn ('Wij drieën', 'Draad') gaat in 'Lied van de tijd' op zoek naar het verleden van Doggerland. Net als in genoemde eerdere 'memoirs' switcht ze moeiteloos van feiten en geschiedenis, naar mogelijke interpretaties, naar haar eigen leven. Ze laat zien dat het verleden nooit ver weg is, dat we er altijd en overal mee verweven zijn.

Aanvankelijk bang voor de huidige klimaatverandering, hervindt ze haar kalmte door zich voor te houden dat het klimaat gedurende miljoenen jaren al zo vaak is veranderd, van extreem heet tot extreem koud. "De zeespiegel stijgt om het land toe te dekken en trekt zich terug om datzelfde land in een andere vorm te onthullen." Als je je de eeuwigheid voorstelt als iets wat teruggaat in de tijd in plaats van vooruit, zie je de enormiteit van wat ons allemaal is voorgegaan.

Blackburn woont dichtbij het strand van Suffolk en vond tijdens haar dwaaltochten langs de kust veel fossielen uit Doggerland. Ze bewaart deze op het bureau van haar overleden man (wiens sterven ze in 'Draad' beschreef) en stelt zich voor hoe de mensen van destijds elkaar hebben ontmoet, associatief geschreven ontmoetingen. Het gaat over verlies, het voortgaan van de tijd, vinden en loslaten, berusting, en daarmee natuurlijk ook over haarzelf en haar man. Er is geen begin en eind, de wereld gaat door, met of zonder haar tijdelijke bewoners.

Blackburn bezoekt veel mensen die iets van Doggerland afweten, hetzij omdat ze obsessieve fossielenverzamelaars zijn, hetzij wetenschapper of conservator. De tocht brengt haar ook naar Urk. Hier zijn vanaf 1900 veel mammoetresten opgevist. "De vissers hadden een hekel aan die botten, deels omdat ze de vis schade toebrachten, maar ook omdat ze niet thuishoorden op de lijst van Gods scheppingen. Sommigen zeiden dat die beesten in de zondvloed van vierduizend jaar geleden waren verdronken en het feit dat ze het niet hadden gered, betekende dat ze niet gewenst waren op de wereld, het werk van de duivel. Anderen vonden ze eenvoudig te bizar en afschrikwekkend om er zelfs maar over na te denken. Zo mogelijk braken ze de botten in stukken en gooiden die terug in de diepte." Blackburn ontmoet ook een wat minder religieuze visser die een magazijn vol botten heeft verzameld. Af en toe verkoopt hij wat: "Voetballers, of in elk geval hun binnenhuisarchitecten, hebben graag slagtanden van mammoeten in hun boekenkast liggen. Ze kosten zo'n zesendertigduizend euro per paar."

De voortdurende verandering van de wereld is iets natuurlijks, zo geeft Blackburn de lezer mee, iets voor we niet bang moeten zijn. Verdwijnt het een, dan komt er iets anders dat ook niet blijvend is. Haar tekst noopt tot bescheidenheid. Volgens wetenschappers die ze spreekt, staat de wereld nu weer op de rand van een grote temperatuursverandering. De poolkappen smelten, en het afnemende gewicht dat op de polen drukt, zorgt voor instabiliteit in de aardkorst. Binnen dertig tot veertig jaar zal dit resulteren in een ramp (aardbeving, vulkaanuitbarsting, tsunami?) van enorme omvang.

In de sf-roman 'Doggerland' van Ben Smith heeft zich al zo'n apocalyptisch scenario voltrokken, al wordt nergens duidelijk wat dat precies was. Overgebleven is een wereld waarin veel verloren is gegaan. Er zijn geen vissen en geen vogels meer. De setting is een uitgestrekt windmolenpark op zee, dat routinematig onderhouden wordt door een jongen en een oude man. Samen leven zij op het roestige, koude substation, dat maar één raam heeft. Met een elektrisch bootje varen ze langs de windmolens voor onderhoud. De accu van de boot heeft zo'n beperkt bereik, of het park is zo groot, dat ze de rand daarvan niet halen. Vier keer per jaar komt er een bevoorradingsboot ingeblikt voedsel afleveren. Wat nergens duidelijk wordt, is wie er van het windmolenpark profiteert, al schijnt in de buitenwereld alles in handen te zijn van Het Bedrijf, wat dat ook moge zijn. Dat de opbrengst van het windmolenpark gestaag daalt, lijkt niemand te deren. Tegen het verval valt niet op te werken; de klussen die wel geklaard worden, lijken zinloos.

'Doggerland' heeft amper een plot en is daarmee vrij onconventioneel, maar het werkt! In sobere zinnen, in steeds wisselende bewoordingen, beschrijft hij de onderlinge achterdocht van deze twee mensen, in hun claustrofobische wereld bestaande uit grijs metaal, kunstlicht, brak drinkwater, vet en stof. Als lezer voel je hoe nat en grauw alles is. "Sinds die ochtend waren ze alweer een procent aan opbrengst kwijt en morgen zouden er weer andere windmolens kapot gaan. De regen zou langs de klinknagels naar binnen sijpelen. Roest zou ontspruiten aan het verveloze metaal." Je weet niet wat de mannen voor leven hebben geleid voordat ze hier kwamen, noch wat voor toekomst ze hebben. Maar je ervaart hun beperkingen, hun strijd tegen verveling, hun onderlinge afhankelijkheid, in alle nuances die daarbij komen kijken.

Beide auteurs constateren dat de zee, door de tijd en het proces van afslijting, alles wat erin gevonden wordt, anoniem maakt. Blackburn probeert de vondsten weer een identiteit te geven, er levens uit het verleden aan te koppelen, terwijl Smith de anonimisering juist als 'opschonen' ziet. Maar altijd is de natuur onoverwinnelijk. Zoals Smith het met eenzelfde kalmte als Blackburn verwoordt: "De vaste vorm is slechts een onderbreking van de altijd durende stroming, een obstakel dat overwonnen moet worden, een onevenwichtige toestand die weer in balans moet worden gebracht."

Verberg tekst