Offeren wij onze vrijheid op in naam van onze veiligheid? Waarom zijn referenda gevaarlijk? Bestaat het gevaar dat we vrouwen opnieuw als fokvee zullen behandelen? Waarom is terrorisme bepalend voor onze democratie? Hebben de media een nefaste invloed op de rechtsgang? Waarom is de waarheid van een proces alleen maar een theorie over de werkelijkheid? Waarom is martelen een beschavingsbreuk?

Over deze en talloze andere fundamentele vragen buigt Ferdinand von Schirach (°1964) zich in dertien korte essays, die hij tussen februari 2010 en september 2013 voor Der Spiegel schreef. Von Schirach heeft één allesoverheersende bekommernis: onze vrijheid, en daarmee ook onze waardigheid, is kwetsbaar. Meer zelfs, ze staan voortdurend onder druk. Maar wat houden vrijheid en waardigheid eigenlijk in?

Flinterdunne grens

Ferdinand von Schirach is vooral bekend als auteur van zijn internationale rechtbankbestsellers Misdaden, Schuld en De zaak Collini. Maar hij is ook de kleinzoon van Baldur von Schirach, de baas van de Hitlerjeugd tijdens het Derde Rijk. Als Gauleiter van Wenen voerde die de Joden uit de Oostenrijkse hoofdstad weg, een actie die hij bestempelde als 'zijn bijdrage aan de Europese cultuur'. Veroordeeld tot 20 jaar gevangenis op het proces van Neurenberg kwam hij in 1966 vrij. Acht jaar later overleed hij. 'Ik was een van jullie' stond er op zijn grafsteen. Een verschrikkelijke zin, aldus zijn kleinzoon.

Zou het kunnen dat Ferdinand von Schirachs pessimisme over het reilen en zeilen van de rechtsstaat en zijn compromisloze respect voor de medemens hun oorsprong vinden in de levensloop van zijn grootvader? 'Ik heb nooit begrepen waarom mijn grootvader werd wie hij was', geeft hij toe. De man was een kind van de gegoede burgerij, beschermd, gevoelig, hij had gemakkelijk voor een ander leven kunnen kiezen. Dat deed hij niet. Zijn misdaden waren geen gevolg van pech, toeval of onoplettendheid. Hij koos er bewust voor om tienduizenden mensen de dood in te sturen. Om het onrecht te doen triomferen over het recht.

Flinterdun is dus de grens tussen vrijheid en onvrijheid, tussen waardigheid en de verkrachting ervan. Geen wonder dat Von Schirach zijn belangrijkste opiniestuk met de eerste zin van de Duitse grondwet begint: 'De waardigheid van de mens is onaantastbaar.' Die zin is volgens hem een regelrechte leugen. Onze waardigheid wordt wel degelijk aangetast. Regeringen omzeilen geregeld 'deze volkomen heldere uitspraak over de gelijkwaardigheid van de mens'. Zo luisteren ze zonder toestemming het telefoon- en internetverkeer van hun burgers af en dreigen ze het oordeel van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg over terbeschikkingstelling op losse schroeven te zetten, met als direct gevolg dat het verbod van terugwerkende kracht gevaar loopt. Een kwalijke ontwikkeling. Iedere burger heeft immers het recht te weten wat bij wet verboden is op het ogenblik dat hem een straf boven het hoofd hangt.

Omdat Von Schirach bang is dat hij aangezien zal worden voor een theoreticus met een fixatie op abstracties, stoffeert hij zijn opinies met pregnante voorbeelden. De vergrijpen van het naziregime komen hem daarbij geregeld van pas. De zaak van de broers Götze maakt bijvoorbeeld duidelijk waarom morrelen aan het verbod van terugwerkende kracht de rechtsstaat ondergraaft.

Roland Freisler zat als baas van het Volksgerechtshof onder Hitler op de hoogste rechtersstoel. Per dag veroordeelde hij gemiddeld drie mensen tot de dood. Zijn barbaarse geschreeuw tijdens het proces van de verzetslieden Von Moltke en Von Witzleben, na de aanslag van Stauffenberg op de Führer op 20 juli 1944, zijn voor eeuwig op film vastgelegd. Toen hij nog staatssecretaris was, moest hij een oordeel vellen over de broers Götze. Die hadden op de pas aangelegde autosnelwegen wegversperringen opgeworpen, zodat ze vrachtwagens konden overvallen. De ene broer had bij die overvallen twee mensen vermoord, de andere had enkel de versperringen helpen plaatsen. Na hun arrestatie zorgde Freisler voor een wet waarin met terugwerkende kracht het plaatsen van wegversperringen onder de doodstraf viel. Beide broers werden geëxecuteerd.

Het essay met als titel 'De waardigheid is niet onaantastbaar' verscheen op 13 september 2013. Tweeëneenhalf jaar later is de tekst meer dan ooit relevant. De opmars van extreemrechtse partijen, de vluchtelingenstroom, de roep om referenda, het nakende uiteenvallen van de Europese Unie: het oude continent staat als nooit tevoren onder druk. Hoe zal het de problemen aanpakken?

Voor Von Schirach is het in elk geval duidelijk dat volksraadplegingen contraproductief zijn. Waarom hebben we nog politici nodig als iedereen alles mee kan bepalen? Zodra onze vertegenwoordigers in de parlementen en regeringen hun verantwoordelijkheid verliezen, zullen we ook onze vrijheid verliezen. 'We zouden dan moeten geloven in wat 'zwermintelligentie' wordt genoemd.' Von Schirach spuwt op dat woord. Voor hem gaat die 'zwermintelligentie' onvermijdelijk gepaard met zwermdomheid, zwermgemeenheid en zwermboosaardigheid.

Bezwaard verleden

Is Von Schirach als Duitser veel te gevoelig? Overdrijft hij de gevaren omdat het regime van zijn land ooit de ergste misdaden in de geschiedenis van de mensheid heeft begaan? Von Schirach blijft onbewogen. 'De westerse wereld, haar vrijheid en haar vanzelfsprekendheid, wordt niet afgemeten aan tol, belastingverhoging of ziektekostenverzekering - ze wordt afgemeten aan de omgang met het recht.' Bovendien geloven we dat we veilig zijn, oppert hij. Het tegendeel is waar. 'We kunnen onze vrijheid weer verliezen.'

Von Schirach is een essayist in de beste traditie van Michel de Montaigne. Uitdagend, controversieel, bespiegelend, bezinnend. En dat alles verpakt in stijlvolle, krachtige zinnen. Waardigheid is kwetsbaar is een kostbaar kleinood.

Waardigheid is kwetsbaar, De Arbeiderspers, 128 p., Vertaling Hans Driessen en Marion Hardoar.

Verberg tekst

Het Café Grosz op de Kurfürstendamm in Berlijn ademt stemmige grandeur uit. Het is maandagochtend en ik ontmoet er Ferdinand von Schirach (51). Mijn jas hangt nog niet aan de stoel en hij steekt al enthousiast van wal over het interview met Angela Merkel van de avond voordien. De Duitse bondskanselier werd een uur lang door journaliste Anne Will uitgevraagd over haar vluchtelingenbeleid. Dat verdedigde ze met muurvaste overtuiging. De woorden 'wir schaffen das' gelden nog altijd, zei ze. Merkel haalde er zelfs het eerste artikel van de Duitse grondwet bij. 'Die Würde des Menschen ist unantastbar', aan de menselijke waardigheid kun je niet raken.

Dat net nu deze bundel essays van de Duitse successchrijver en -advocaat Ferdinand von Schirach in het Nederlands verschijnt, is een gelukkig toeval. Schirach is een groot liefhebber van de grondwet en de grote principes die daarin vastgelegd liggen. De auteur van de verhalenbundels Misdaden (2010) en Schuld (2011) en van de romans De zaak Collini (2012) en Taboe (2014) schreef deze teksten tussen 2010 en 2013 voor het weekblad Der Spiegel. In het Duits werden ze gebundeld in 2014, en nu pas verschijnen ze in het Nederlands. Dat mag rijkelijk laat lijken, toch hebben de meeste essays hun relevantie behouden. Ze gaan over roken, over zijn grootvader, de Hitlerjugendleider Baldur von Schirach, over ontoerekeningsvatbaarheid, over schrijven en auteursrecht. Het zijn glasheldere, goed gestructureerde en met een diep humanisme gelardeerde betogen.

Bijzonder relevant is het recentste essay, 'De waardigheid is niet onaantastbaar', waarmee de bundel opent. Von Schirach schreef het in 2013, toen er gediscussieerd werd of de Duitse staat zijn eigen burgers mocht bespioneren. Mag niet, zegt Von Schirach. Want: 'Met de rechten van de mens is het namelijk als met vriendschap. Die stelt niets voor als ze niet ook en juist in donkere, in zware tijden overeind wordt gehouden.'

Het is een cruciaal essay. Het benadrukt hoe belangrijk het grondbeginsel van de 'menselijke waardigheid' en de daaruit volgende rechtsstaat is, maar ook hoe snel die waardigheid in gevaar komt. 'De westerse wereld, haar vrijheid en haar vanzelfsprekendheid, wordt niet afgemeten aan tol, belastingverhoging of ziektekostenverzekering - ze wordt afgemeten aan de omgang met het recht.' Je begrijpt meteen Schirachs enthousiasme voor de standvastige overtuiging van de bondskanselier.

'Politiek gezien ben ik het in veel zaken oneens met Merkel', zegt Von Schirach, 'maar ik acht zeer hoog wat ze gisteren heeft gezegd. Als we nu niet volhouden, dan is heel onze staatsinrichting, heel onze geschiedenis tevergeefs geweest. Goed, ze heeft geen mandaat van het Duitse parlement, en je kunt er dus over discussiëren of wat Merkel doet onwettig is.

'Maar je kunt evengoed zeggen dat ze handelt naar wat de democratie in dit land haar opdraagt. Misschien heeft ze niet eens een besluit van het parlement nodig? Want het is zo vanzelfsprekend dat we dit doen, ook al zijn niet alle Europese landen het ermee eens, ook al zijn niet alle Duitsers het ermee eens. Daarom ben ik blij dat ze het over menselijke waardigheid heeft gehad, het eerste artikel. Het is niet voor niets dat onze grondwet daarmee begint.'

Joschka Fischer zegt dat Merkel het niet volhoudt tot 2017. Daar sta je dan met je mooie principes, als je je politieke macht verliest.

'Er zijn maar weinig mensen die zich zo vaak hebben vergist als meneer Fischer. Ik weet al niet wat ik over twee weken zal doen, hoe zou hij dan weten hoe de bevolking binnen een jaar zal stemmen?'

'Helemaal anders dan de meeste politici geloof ik dat de grote meerderheid van de bevolking redelijk is. Met platte oplossingen voor complexe problemen kom je niet verder en dat weten de meesten wel. Kijk naar Zwitserland, waar afgelopen weekend 60 procent het voorstel heeft weggestemd om mensen die een crimineel feit plegen het land uit te wijzen. Dit is een goed voorbeeld van hoe de democratie ondanks alles in de goede richting vaart.'

Al toont u zich in deze essays geen voorstander van referenda? De zwerm is niet intelligent, schrijft u. En dus moeten we maar vertrouwen hebben in onze vertegenwoordigers.

'Het probleem met volksraadplegingen is dat de meeste samenlevingen niet homogeen zijn. In de Berlijnse Bezirke kan er al maar ternauwernood overeengekomen worden waar een kinderopvangplaats moet komen. Bij grote beslissingen laat iedereen de emoties de bovenhand halen. Na een kindermoord wil iedereen plotseling weer de doodstraf invoeren. Als je hetzelfde vraagt in een periode waar een kindermoord langer geleden is, dan is een grote meerderheid tegen.'

'Nu heeft iedereen het over een getrouwde minister die een affaire heeft met een actrice. Ik bedoel, wat gaat ons dat aan? Maar op de sociale media is er wel een shitstorm gaande. Dat soort volksgericht is erg gevaarlijk.'

Is dit niet zo'n typische uiting van minachting van de elite voor de stem van het volk?

'Ik ben niet de elite. Tijdens lezingen discussieer ik altijd met het publiek. Mensen blijken over alles te hebben nagedacht. Daar voel ik me een burger tussen de burgers. Ik zie ook de statistieken dat het volk geen vertrouwen meer heeft in de politiek, maar dat ligt aan andere dingen. Beroepspolitici moeten zoveel compromissen maken dat het schadelijk wordt voor de besluitvorming. Bovendien, het is toch vreselijk hoe politici aangepakt worden door sommige media? We moeten blij zijn dat sommigen het nog willen doen.'

Nooit gedacht om zelf in de politiek te stappen?

' Um Gottes Willen, nooit van mijn leven! Zulke compromissen zou ik nooit kunnen sluiten. Als je iets rechtvaardig vindt, dan kun je daar als privépersoon naar handelen. Als je met je vrouw afspreekt dat je 20 procent van jullie inkomen opzijzet voor je oude dag, dan doe je dat. Een politicus moet eerst langs vijftig staties passeren. Als schrijver voer ik het ethos van de afstand. Ik zit niet op de eerste rij, maar liever achteraan of opzij. Ik kijk toe.'

Terug naar Zwitserland. Er waren nog altijd 40 procent Zwitsers die akkoord gingen met het voorstel.

'We hebben allemaal een grote Sehnsucht naar eenvoudige oplossingen, ook in ons persoonlijke leven. De radicale partijen bieden zulke eenvoudige oplossingen aan, en daarop berust hun populariteit.'

'We moeten beseffen dat asiel geen genade is, het is een recht. En dat recht is ontstaan in de nasleep van de wereldoorlogen, uit die verschrikkelijke twintigste eeuw. In Aleppo staat geen enkel huis meer overeind. Als je ziet hoe daar op zo'n massale schaal gemoord wordt, dan kun je toch niet zeggen: we sturen je terug. In Zwitserland heeft een grote meerderheid begrepen dat de populistische voorstellen totale quatsch zijn.'

U lijkt zich geen zorgen te maken over extreme standpunten?

'De Alternative für Deutschland van Frauke Petry doet het goed in de peilingen, maar ik betwijfel of ze ooit meer dan 15 procent haalt. We moeten niet gelaten zijn, maar we moeten toch ook niet denken dat het een grote catastrofe is. Veel mensen blijken in het stemhokje ineens een pak verstandiger.'

'Maar inderdaad, er is een ruk naar rechts. De politiek is er niet in geslaagd om Europa dichter bij de mensen te brengen. Er zitten te veel systeemfouten in het Europese bestel, en de grootste is het Europees Parlement. Een parlement bestaat uit stem en tegenstem. Een parlement zonder oppositie is geen parlement. Zo ontstaat vervreemding. Het gaat enerzijds over details als het verbod op gloeilampen, en anderzijds over enorme onbevattelijkheden als de financiering van Griekenland. Over grote principes gaat het nooit. We hebben nood aan een Europese natie, nu meer dan ooit. De begrippen die ons vormen, de tolerantie, het respect voor de medemens, de rechtsstaat, zijn toch Europese dingen? Raar genoeg erkennen we ze niet in een Europese grondwet. Die moeten we dringend gaan schrijven.'

Het zijn waarden die erg beïnvloed zijn door het christendom, schrijft u.

'Laten we even een stap terugzetten. We zijn zelf voor een groot deel natuur. We moeten slapen, eten en andere vruchtbare zaken doen, maar één ding maakt ons verschillend: we hebben ons tegen de natuur verzet. De natuur is, om het met Darwin te zeggen, het recht van de sterkste. Wij hangen precies het tegendeel aan: wij beschermen de zwakste. Dat is onze grootste verwezenlijking, ondanks onze dierlijke aard. Dat is mens te zijn. Het idee dat de medemens even waardevol is als mezelf, ook al is hij veel zwakker, dat we van de medemens geen object maken, dat we hem niet opeten, dat we hem niet slaan, of dat we hem niet buitensluiten, dat we hem achten als mens. Dat is waardigheid.'

'Dat hebben we uitgedrukt in het christendom. Het was onvoorstelbaar: iemand zei dat er hoop, geloof en liefde is, maar vooral liefde. Ik kom terug op Merkel: dat is het wezenlijke, juist dat maakt Europa uit.'

Bij de massale aanrandingen in Keulen werden medemensen precies tot object gemaakt.

'Dat was een catastrofe, maar nog erger is dat de politiek aan zijn verantwoordelijkheden heeft verzaakt. Er zijn aanwijzingen dat niet alles openbaar is gemaakt, dat is een democratie onwaardig. Het is ongelooflijk dom. Een democratie leeft van de openheid. Als die openheid er niet is, dan ontstaan er geruchten, samenzweringstheorieën. Dan ontstaat Pegida.'

'Keulen is een integratieprobleem en een juridisch probleem, het is geen cultureel probleem. Het zijn criminele daden, en die moeten worden vervolgd, zoals welke andere criminele daden ook. Ik las over een geval in Zweden. Daar werd een twaalfjarig meisje, een vluchtelinge, uitgehuwelijkt aan een veertigjarige man. Dat is in onze ogen kindermisbruik. Plotseling ontstond de vraag of zoiets op grond van culturele gronden toch niet gerechtvaardigd kon zijn. Natuurlijk niet! Er is geen discussie mogelijk: het gaat hier over seksueel misbruik van een kind. Sommige politici slagen er niet in om dat duidelijk gezegd te krijgen.'

Waarom niet?

(windt zich op) 'Ja, dat is de grote vraag. Men wil niets verkeerds zeggen of overkomen als extremist. Vroeger verwees men wel eens naar het “innerlijke kompas”, het geweten. Dat kompas lijkt wel in onbruik geraakt, maar zelfs dan nog kun je je altijd op het recht verlaten. En daarom: nee, je kunt niet met een twaalfjarige slapen, dat is een kind. Het kan niet. Punt. Als een politicus hierover niet duidelijk is, dan heeft die onze wereld niet begrepen. Daar kunnen geen twee meningen over zijn! U ziet dat ik geen goede politicus zou zijn.'

Over het internaat waarin u opgroeide, schrijft u: 'De kinderen voedden zichzelf op, de jezuïeten voorzagen alleen de kaders.' Kan het een model zijn?

'Misschien wel voor het recht, dat voorziet ook maar de uiterste grens. Een maatschappij waar alles in wetteksten gegoten wordt, is een gevangenis. We kunnen hier zitten en geeuwen en ons uitrekken, en met de handen eten, dat is allemaal niet verboden. Maar als we met een mes naar de kelnerin smijten, dan komt het recht tussenbeide.'

'Burgers lijken in die zin op kinderen in het internaat omdat ze zichzelf ook opvoeden. Een maatschappij is zo inderdaad zelflerend. Slavernij was lange tijd een normale zaak. We dachten lang dat sommige mensen gewoon minder rechten hadden. De opdeling ' Kaiser, König, Edelmann, Bürger, Bauer, Bettelmann' was algemeen aanvaard, maar de burger heeft ze gelukkig allemaal verslagen. Onze maatschappij is radicaal veranderd door de opkomst van de burger.'

Een maatschappij kan zichzelf dus verbeteren? Het conservatieve idee van de ondergang van het Avondland klopt niet?

'Nee, het is onzin. Alleen open maatschappijen functioneren en die drijven precies op niet-ideologische veranderingen, dus niet zoals in het communisme of bij overtuigingsreligies. Het gaat traag, in kleine stapjes, maar het verklaart wel waarom open maatschappijen, zoals de onze, zo sterk zijn. We kennen de waarheid niet, we weten maar heel weinig. Daarom doen we het voorzichtig aan, nemen we geen grote stappen. Van Gogh had wel kunnen doodbloeden toen hij zijn oor afsneed, dat moeten we als samenleving niet doen.'

U gelooft niet dat na Keulen alles veranderd is?

'Natuurlijk niet. Alles wat ik schrijf, heeft dezelfde boodschap: we maken fouten, en die moeten we erkennen en herstellen, maar de basis, namelijk dat de wereld niet chaotisch is, is wonderbaarlijk. Stel. Je bent getrouwd, je hebt een mooie vrouw. Je vrouw maakt elke ochtend ontbijt. Je houdt van een zachtgekookt eitje. Die ochtend heeft ze het eitje hardgekookt. Dan zeg je toch niet dat je wilt scheiden? Je zegt: “Schat, ik heb mijn eitje liever wat minder hard.” Zo werkt het ook in de politiek. Niet op een radicale manier zeggen: het gaat ten onder, onze maatschappij is kapot.'

'Totale zekerheid is een menselijke behoefte, maar bestaat niet. Neem eens een stap terug. Als je onze planeet bekijkt van buitenaf, dan kun je je nog onmogelijk opwinden over hoeveel mensen we moeten helpen, dan help je ze toch gewoon? Goed, zo'n stapje terugzetten is lastig, maar het moet gewoon. Dat doe je ook in je huwelijk. Je gooit de eitjes niet naar je vrouw. Je denkt: morgen is er weer een eitje.'

'Gisteren was een van de vragen aan Merkel: welke drukkingsmiddelen heb je. Dat is een verkeerde vraag. De vraag moet zijn: hoe kun je zo veel mogelijk mensen van je idee overtuigen. Dat is wat politiek moet doen. Dat doe je met je vrouw en het ontbijt. Je zegt haar toch niet: “Dit is mijn drukkingsmiddel: je krijgt geen geld meer omdat de eitjes hardgekookt zijn.” Je zegt: “We moeten even praten.” Dat is soms vervelend of lastig, maar het rustige, het langzame is het enige wat werkt. Kleine stapjes. Alleen met kalm geloof in het recht, in onze grondwettelijke waarden kunnen we de radicale krachten tegemoet treden.'

FERDINAND VON SCHIRACH

Waardigheid is kwetsbaar.

Vertaald door Hans Driessen en Marion Hardoar, De Arbeiderspers, 126 blz., 

Verberg tekst

Strafpleiter wordt schrijver – zo zou je de carrière van Ferdinand von Schirach heel beknopt kunnen samenvatten. Wat als een nachtbaantje begon – Von Schirach noemt zichzelf een insomniac – groeide uit tot een fulltimejob, in die mate dat zijn arts hem verplichtte te kiezen tussen recht en woord. Gelukkig koos hij het laatste, want met deze essaybundel bewijst Von Schirach opnieuw zijn talent om moeilijke thema’s helder en spits te behandelen. Deze dunne bundel verzamelt essays die eerder in Der Spiegel verschenen. De onderwerpen lopen danig uiteen: de aantasting van onze grondrechten, de rechtvaardige strijd der feministen en – het mag ook lichter – het genot van roken en de zegen van de iPad. Hoewel sommige teksten gedateerd zijn, en vaak specialistisch – waar hij Duitse rechtszaken citeert, hadden er gerust wat verhelderende voetnoten bij gemogen – steek je bij elk essay wel iets op en – belangrijker – stel je vanzelfsprekendheden in vraag. Knappe bundel, maar laat dat Vermassen en consorten niet op gedachten brengen.

Verberg tekst

In deze bundel beschouwingen wordt ingegaan op controversiële actuele maatschappelijke en ethische vraagstukken. In dertien verschillende beschouwingen komen op scherpzinnige wijze thema's zoals terbeschikkingstelling, terrorisme en feminisme aan bod. De schrijver is een bekende Duitse strafrechtadvocaat en heeft reeds eerder boeken geschreven. De teksten kenmerken zich door originaliteit, toegankelijkheid en persoonlijke karakter. Een onconventionele kijk op de besproken vraagstukken en de rechtsstaat wordt in de teksten door de schrijver niet uit de weg gegaan. Deze elementen maken de teksten zonder meer het lezen waard. Dit boek is bestemd voor iedereen die de wereld met een kritische blik wil beschouwen.